Μήνυμα της Αυτού Αγιότητος του πάπα Βενεδίκτου του ΙΣΤ’

 επ’ ευκαιρία της εορτής για την Παγκόσμια Ημέρα της Ειρήνης

(1^η Ιανουαρίου 2011).

Θρησκευτική ελευθερία, οδός για την ειρήνη

1. Στην αρχή ενός νέου έτους οι ευχές μου απευθύνονται σε όλους και στον καθένα. Είναι ευχές για ηρεμία και ευημερία, αλλά προπάντων ευχές για ειρήνη. Και το έτος που έληξε σημαδεύτηκε δυστυχώς από διωγμούς, διακρίσεις, τρομερές πράξεις βίας και θρησκευτικής μισαλλοδοξίας.

Η σκέψη μου στρέφεται ιδιαίτερα στην προσφιλή γη του Ιράκ, το οποίο στην πορεία του προς μια επιθυμητή σταθερότητα και συμφιλίωση, συνεχίζει να είναι τοπίο βίας και εγκλημάτων. Έρχονται στη μνήμη μας οι πρόσφατες κακοποιήσεις της χριστιανικής κοινότητας και ιδιαίτερα η άνανδρη επίθεση κατά του Συρο-Καθολικού Καθεδρικού Ναού της «Παναγίας της Παντοτινής Βοήθειας» στη Βαγδάτη, όπου στις 3 Οκτωβρίου του λήξαντος έτους, δολοφονήθηκαν δύο ιερείς και περισσότεροι από 50 πιστοί ενώ βρίσκονταν συναγμένοι για την τέλεση της θείας Λειτουργίας. Στις μέρες που ακολούθησαν, συνεχίστηκαν και άλλες επιθέσεις, ακόμα και σε σπίτια ιδιωτών, προκαλώντας φόβο στην χριστιανική κοινότητα και την επιθυμία πολλών μελών της να μεταναστεύσουν προκειμένου να αναζητήσουν καλύτερες συνθήκες ζωής. Εκφράζω σ’αυτούς τα ειλικρινή αισθήματα συμπαράστασης, τα δικά μου και αυτά της Εκκλησίας ολόκληρης. Τα αισθήματα αυτά εκφράστηκαν με τρόπο συγκεκριμένο στην πρόσφατη ειδική Συνέλευση της Συνόδου των Επισκόπων για τη Μέση Ανατολή. Η Συνέλευση αυτή έδωσε κουράγιο στις Καθολικές Κοινότητες στο Ιράκ και σε όλη τη Μέση Ανατολή, για να ζουν σε κοινωνία με την Εκκλησία και να συνεχίσουν να προσφέρουν θαρραλέα μαρτυρία πίστης στις Χώρες τους. Εκφράζω τις θερμές ευχαριστίες μου στις Κυβερνήσεις που δραστηριοποιούνται για να ανακουφίσουν από τα βάσανα αυτά τα αδέλφια μας και καλώ τους Καθολικούς να προσεύχονται για τους αδελφούς τους στην πίστη, οι οποίοι υφίστανται τη βία και τη μισαλλοδοξία, και να δείξουν αλληλεγγύη προς αυτούς.

Μέσα σε αυτό το κλίμα, αισθάνθηκα έντονα την ανάγκη να μοιραστώ με όλους εσάς κάποιους στοχασμούς πάνω στην θρησκευτική ελευθερία, ως οδό για την ειρήνη. Πράγματι, είναι λυπηρό να διαπιστώνεις πως σε ορισμένες περιοχές του κόσμου δεν είναι δυνατό να πιστεύεις και να εκφράζεις ελεύθερα την πίστη σου χωρίς να κινδυνεύει η ζωή και η προσωπική ελευθερία σου. Σε άλλες περιοχές υπάρχουν πιο σιωπηλές και εκλεπτυσμένες μορφές προκατάληψης και αντίθεσης προς τους πιστεύοντες και τα θρησκευτικά σύμβολα. Οι χριστιανοί αποτελούν σήμερα τη θρησκευτική ομάδα που υφίσταται τους περισσότερους διωγμούς εξαιτίας της πίστης της. Πολλοί υφίστανται καθημερινά προσβολές και συχνά ζουν μέσα σε φόβο επειδή αναζητούν την αλήθεια, επειδή πιστεύουν στον Ιησού Χριστό και επειδή κάνουν ειλικρινή έκκληση να αναγνωριστεί η θρησκευτική ελευθερία. Όλα αυτά δεν είναι δυνατό να γίνουν αποδεκτά, διότι αποτελούν προσβολή κατά του Θεού και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Επιπλέον, συνιστούν απειλή για την ασφάλεια και την ειρήνη και εμποδίζουν την επίτευξη μιας αυθεντικής και ολοκληρωμένης ανθρώπινης προόδου.ⁱ

Πράγματι, στη θρησκευτική ελευθερία βρίσκει την έκφρασή της ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του ανθρώπινου όντος, το οποίο μέσα σε αυτήν, μπορεί να κατευθύνει την προσωπική και κοινωνική ζωή του προς τον Θεό, υπό το φως του οποίου γίνονται πλήρως κατανοητά η ταυτότητα, το νόημα και ο σκοπός του ανθρώπου. Να αρνείσαι ή να περιορίζεις αυθαίρετα την ελευθερία αυτή, σημαίνει να καλλιεργείς μια μειωτική θεώρηση του ανθρώπου. Να αμαυρώνεις τον δημόσιο ρόλο της θρησκείας, σημαίνει να δημιουργείς μιαν άδικη κοινωνία, αφού αυτή δεν ανταποκρίνεται στην αληθινή φύση του ανθρώπου. Αυτό σημαίνει να καθιστάς αδύνατη την επικράτηση μιας αυθεντικής και σταθερής ειρήνης σε όλη την ανθρώπινη οικογένεια.

Προτρέπω, λοιπόν, τους άνδρες και τις γυναίκες καλής θέλησης να ανανεώσουν τη δέσμευσή τους για την οικοδόμηση ενός κόσμου όπου όλοι να μπορούν ελεύθερα να ομολογούν τη θρησκεία και την πίστη τους και να ζουν την αγάπη τους για τον Θεό με όλη την καρδιά, με όλη την ψυχή και με όλο το νου (βλ. Μτ. 22,37). Αυτό είναι το πνεύμα που εμπνέει και διαπερνά το Μήνυμα για την 44^η Παγκόσμια Ημέρα της Ειρήνης που είναι αφιερωμένο στο θέμα: θρησκευτική ελευθερία, οδός για την ειρήνη.

Ιερό δικαίωμα στη ζωή και σε μια πνευματική ζωή

2. Το δικαίωμα στη θρησκευτική ελευθερία είναι ριζωμένο στην ίδια την αξιοπρέπεια της ανθρώπινης προσωπικότητας,ⁱⁱ της οποίας η υπερβατική φύση δεν πρέπει να αγνοείται ή να παραμελείται. Ο Θεός έπλασε τον άνδρα και τη γυναίκα κατ’εικόνα και ομοίωσή Του (βλ. Γεν. 1,27). Γι’ αυτό κάθε άνθρωπος έχει ιερό δικαίωμα σε μια πλήρη ζωή και από πνευματική άποψη. Χωρίς την αναγνώριση ότι είμαστε πνευματικά όντα, χωρίς το άνοιγμα στην υπερβατικότητα, ο άνθρωπος αναδιπλώνεται στον εαυτό του, δεν κατορθώνει να βρει απαντήσεις στα ερωτήματα της καρδιάς του για το νόημα της ζωής, ούτε να κατακτήσει αξίες και σταθερές ηθικές αρχές. Δεν κατορθώνει τέλος να απολαύσει μιαν αυθεντική ελευθερία και να διαμορφώσει μια δίκαιη κοινωνία.ⁱⁱⁱ

Η Αγία Γραφή, σε αρμονία με την ίδια την εμπειρία μας, αποκαλύπτει τη βαθιά αξία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας: «Όσες φορές βλέπω στους ουρανούς σου –έργα της αξιοσύνης σου- τ’αστέρια, τη σελήνη, που εσύ τα στέριωσες, αναλογίζομαι: τι τάχα είναι ο άνθρωπος ώστε να τον φροντίζεις; Ο κάτοικος της γης ώστε να νοιάζεσαι γι΄αυτόν; Τον έκανες, ωστόσο, λίγο μικρότερο από σένα, με δόξα τον στεφάνωσες και με τιμή. Κύριο τον έκανες πάνω στα πλάσματά σου, όλα στην εξουσία του τα’ δωσες (βλ. Ψαλμό 8,4-7).

Εμπρός στην εκπληκτική πραγματικότητα της ανθρώπινης φύσης, μπορούμε να αισθανθούμε τον ίδιο θαυμασμό που εξέφρασε ο ψαλμωδός. Η ανθρώπινη φύση φανερώνεται ως άνοιγμα στο Μυστήριο, ως ικανότητα να αναρωτηθούμε βαθιά μέσα μας για την ύπαρξή μας και για την αρχή του σύμπαντος, ως εσωτερική απήχηση της απέραντης αγάπης του Θεού, αρχή και τέλος πάντων, κάθε ανθρώπου και των λαών.^iv

Η υπερβατική αξία του ανθρώπου είναι μια ουσιαστική αξία της Ιουδαιο-χριστιανικής σοφίας, αλλά χάρη στη λογική, μπορεί να αναγνωριστεί από όλους. Η αξία αυτή, υπό την έννοια της ικανότητας του ανθρώπου να υπερβεί την υλικότητά του και να αναζητήσει την αλήθεια, θα πρέπει να αναγνωριστεί ως ένα παγκόσμιο αγαθό, απαραίτητο για την οικοδόμηση μιας κοινωνίας προσανατολισμένης στην πραγμάτωση και στην ολοκλήρωση του ανθρώπου. Ο σεβασμός ουσιωδών στοιχείων της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, όπως το δικαίωμα στη ζωή και το δικαίωμα στη θρησκευτική ελευθερία, είναι ένας όρος της ηθικής νομιμοποίησης κάθε κοινωνικού και νομικού κανόνα.

Θρησκευτική ελευθερία και αμοιβαίος σεβασμός

3. Η θρησκευτική ελευθερία πηγάζει από την ηθική ελευθερία. Πράγματι, το άνοιγμα στην αλήθεια και στο αγαθό, το άνοιγμα στο Θεό, ριζωμένα μέσα στην ανθρώπινη φύση, προσδίδουν πλήρη αξία σε κάθε άνθρωπο και αποτελούν εγγύηση του πλήρους αμοιβαίου σεβασμού μεταξύ των ανθρώπων. Γι’ αυτό, η θρησκευτική ελευθερία δεν πρέπει να εκλαμβάνεται μόνο ως απαλλαγή από καταναγκασμούς, αλλά πρωτίστως ως ικανότητα να προσαρμόζει τις επιλογές του σύμφωνα με την αλήθεια.

Υπάρχει ένας αδιαχώριστος δεσμός ανάμεσα στην ελευθερία και τον σεβασμό. Πράγματι, «οι μεμονωμένοι άνθρωποι και οι κοινωνικές ομάδες, ασκώντας τα δικαιώματά τους, είναι υποχρεωμένοι να λαβαίνουν υπόψη τόσο τα δικαιώματα των άλλων, όσο και τα καθήκοντά τους έναντι των άλλων και έναντι του κοινού καλού».^v Μια ελευθερία εχθρική ή αδιάφορη προς τον Θεό, καταλήγει να αρνείται τον εαυτό της και δεν εγγυάται τον πλήρη σεβασμό του άλλου. Μια θέληση που θεωρεί ότι είναι ριζικά ανίκανη να αναζητήσει την αλήθεια και το καλό, δεν έχει αντικειμενικούς λόγους να δράσει παρά μόνο για να επιβάλει τα στιγμιαία και τυχαία συμφέροντά της. Δεν έχει μια «ταυτότητα» να διαφυλάξει και να οικοδομήσει μέσα από αληθινά ελεύθερες και συνειδητές επιλογές. Δεν μπορεί λοιπόν να απαιτήσει το σεβασμό από άλλες «θελήσεις» που είναι και αυτές απαγκιστρωμένες από το βαθύτερο είναι τους, και συνεπώς μπορούν να επιβάλουν άλλους «λόγους» η ακόμη και κανένα λόγο. Η ψευδαίσθηση ότι στον ηθικό σχετικισμό, μπορεί να βρεθεί το κλειδί για μια ειρηνική συμβίωση, είναι στην πραγματικότητα η απαρχή του διχασμού και της άρνησης της αξιοπρέπειας των ανθρωπίνων όντων. Κατανοείται συνεπώς η ανάγκη να αναγνωριστεί μια διπλή διάσταση στην ενότητα της ανθρώπινης προσωπικότητας: η θρησκευτική και η κοινωνική. Επομένως, είναι αδιανόητο οι πιστοί «να πρέπει να αφαιρέσουν ένα μέρος από τον εαυτό τους –την πίστη τους– για να είναι ενεργοί πολίτες. Δεν θα έπρεπε ποτέ να είναι αναγκαίο να αρνηθείς τον Θεό για να μπορείς να απολαύσεις τα δικαιώματά σου»^vi.

Η οικογένεια, σχολείο ελευθερίας και ειρήνης

4. Αν η θρησκευτική ελευθερία είναι οδός για την ειρήνη, η θρησκευτική διαπαιδαγώγηση, είναι προνομιούχος δρόμος για να καταστούν ικανές οι νέες γενεές να αναγνωρίζουν στον άλλο τον αδελφό και την αδελφή τους να βαδίζουν μαζί και να συνεργάζονται, ώστε όλοι να αισθάνονται ζωντανά μέλη της ίδιας ανθρώπινης οικογένειας, από την οποία κανένας δεν πρέπει να αποκλείεται.

Η θεμελιωμένη στο γάμο οικογένεια, έκφραση βαθιάς ένωσης και αμοιβαίας συμπληρωματικότητας του άνδρα και της γυναίκας, εντάσσεται, σε αυτό το πλαίσιο, ως το πρώτο σχολείο εκπαίδευσης και ανάπτυξης, κοινωνικής, πολιτιστικής, ηθικής και πνευματικής των παιδιών, τα οποία θα πρέπει πάντοτε να βρίσκουν στον πατέρα και στη μητέρα, τους πρώτους μάρτυρες μιας ζωής προσανατολισμένης στην αναζήτηση της αλήθειας και στην αγάπη του Θεού. Οι ίδιοι οι γονείς θα πρέπει πάντοτε να είναι ελεύθεροι να μεταδίδουν στα παιδιά τους, χωρίς περιορισμούς και με υπευθυνότητα, τη δική τους παρακαταθήκη πίστης, αξιών και πολιτισμού. Η οικογένεια, πρώτο κύτταρο της ανθρώπινης κοινωνίας, παραμένει το κύριο περιβάλλον εκπαίδευσης για σχέσεις αρμονικές σε όλα τα επίπεδα της ανθρώπινης συμβίωσης, εθνικό και διεθνές. Αυτός είναι ο δρόμος που οφείλουμε να διανύσουμε με σύνεση, προκειμένου να οικοδομήσουμε ένα στέρεο και αλληλέγγυο κοινωνικό ιστό, και να ετοιμάσουμε τους νέους να αναλάβουν τις ευθύνες τους στη ζωή, μέσα σε μια κοινωνία ελεύθερη και μέσα σε πνεύμα κατανόησης και ειρήνης.

Μια κοινή παρακαταθήκη

5. Θα μπορούσαμε να πούμε πως ανάμεσα στα θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες που είναι ριζωμένες στην αξιοπρέπεια του ανθρώπου, η θρησκευτική ελευθερία κατέχει ξεχωριστή θέση. Όταν αυτή αναγνωρίζεται, η αξιοπρέπεια του ανθρώπου γίνεται σεβαστή στη ρίζα της και ενισχύονται το ήθος και οι θεσμοί των λαών. Αντίθετα, όταν αυτή απαγορεύεται, όταν επιχειρείται να εμποδιστεί η έκφραση της θρησκείας σου, της πίστης σου και το δικαίωμα να ζεις σύμφωνα με αυτές, προσβάλλεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ταυτόχρονα απειλούνται η δικαιοσύνη και η ειρήνη, οι οποίες θεμελιώνονται στη σωστή κοινωνική τάξη που οικοδομείται υπό το φως της Ύψιστης Αλήθειας και του Ύψιστου Αγαθού.

Υπό αυτήν την έννοια, η θρησκευτική ελευθερία είναι επίσης μια κατάκτηση πολιτικού και νομικού πολιτισμού. Συνιστά ένα ουσιώδες αγαθό: κάθε άτομο πρέπει να μπορεί να ασκεί ελεύθερα το δικαίωμα να εκφράζει και να φανερώνει, ατομικά και συλλογικά, τη θρησκεία του ή την πίστη του και δημόσια και ιδιωτικά, στη διδασκαλία, στις πρακτικές, στις δημοσιεύσεις, στη λατρεία, και στην τήρηση του τυπικού. Δεν θα πρέπει να συναντά δυσκολίες αν θέλει, ενδεχομένως, να προσχωρήσει σε μιαν άλλη θρησκεία ή να μην ασπάζεται καμία. Σε αυτό το πλαίσιο, η διεθνής διευθέτηση εμφανίζεται εμβληματική και συνιστά ουσιώδη αναφορά για τα Κράτη, αφού δεν επιτρέπει καμία παραβίαση της θρησκευτικής ελευθερίας, εκτός της νόμιμης απαίτησης για δημόσια τάξη που βασίζεται στην δικαιοσύνη.^vii Έτσι, η διεθνής διευθέτηση αναγνωρίζει στα δικαιώματα θρησκευτικού χαρακτήρα την ίδια νομική ισχύ με το δικαίωμα στη ζωή και στην προσωπική ελευθερία, επιβεβαιώνοντας, με αυτό τον τρόπο, ότι αυτά ανήκουν στον ουσιώδη πυρήνα των δικαιωμάτων του ανθρώπου, δηλαδή στα οικουμενικά και φυσικά δικαιώματα τα οποία ο ανθρώπινος νόμος δεν μπορεί ποτέ να αρνηθεί.

Η θρησκευτική ελευθερία δεν είναι αποκλειστική παρακαταθήκη των πιστών, αλλά όλης της οικογένειας των λαών της γης. Είναι στοιχείο απαραίτητο του Κράτους δικαίου. Δεν μπορείς να την αρνηθείς χωρίς να θίξεις ταυτόχρονα όλα τα θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες, αφού η θρησκευτική ελευθερία αποτελεί τη σύνθεση και το αποκορύφωμά τους. Είναι «το βάμμα του ηλιοτρόπιου που επιβεβαιώνει το σεβασμό όλων των άλλων ανθρωπίνων δικαιωμάτων».^viii Ενώ ευνοεί την άσκηση των πιο χαρακτηριστικών ικανοτήτων του ανθρώπου, δημιουργεί τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την πραγματοποίηση μιας ολοκληρωμένης ανάπτυξης που αφορά ενιαία στην ολότητα και σε κάθε διάσταση της ανθρώπινης προσωπικότητας.^ix

Η δημόσια διάσταση της θρησκείας

6. Η θρησκευτική ελευθερία ενώ ξεκινά από την προσωπική σφαίρα, πραγματοποιείται στη σχέση με τους άλλους. Ελευθερία χωρίς σχέση δεν είναι ολοκληρωμένη ελευθερία. Και δεν εξαντλείται μόνο στην ατομική της διάσταση, αλλά ενεργοποιείται στην κοινότητα του καθένα και στη κοινωνία. Τούτο είναι συναφές με τον κοινωνικό χαρακτήρα του ανθρώπου και τη δημόσια φύση της θρησκείας. Η ανάγκη για σχέσεις, είναι αποφασιστική συνιστώσα της θρησκευτικής ελευθερίας που ωθεί τις κοινότητες των πιστών στην μεταξύ τους αλληλεγγύη προς επίτευξη του κοινού καλού. Στην συλλογική αυτή διάσταση, κάθε άτομο παραμένει μοναδικό και ανεπανάληπτο και ταυτόχρονα πραγματώνεται και ολοκληρώνεται πλήρως. Είναι αδιαμφισβήτητα τα οφέλη που προσκομίζουν οι θρησκευτικές κοινότητες στην κοινωνία. Είναι πολυάριθμες οι φιλανθρωπικές και πολιτιστικές οργανώσεις που πιστοποιούν τον εποικοδομητικό ρόλο των πιστών στην κοινωνική ζωή. Πιο σημαντική ακόμη είναι η ηθική συμβολή της θρησκείας στο πολιτικό περιβάλλον. Αυτό δεν θα πρέπει να περιθωριοποιείται ή να απαγορεύεται, αλλά να εκλαμβάνεται ως έγκυρη συμβολή στην προώθηση του κοινού αγαθού. Στην προοπτική αυτή, οφείλουμε να υπενθυμίσουμε τη θρησκευτική διάσταση της κουλτούρας, η οποία διαμορφώθηκε ανά τους αιώνες, χάρη στην κοινωνική και προπάντων ηθική συμβολή της θρησκείας. Η διάσταση αυτή δεν αποτελεί με κανένα τρόπο, μια διάκριση σε βάρος αυτών που δεν συμμερίζονται την πίστη, αλλά μάλλον ισχυροποιεί την κοινωνική συνοχή, την ολοκλήρωση και την αλληλεγγύη.

Θρησκευτική ελευθερία, δύναμη ελευθερίας και πολιτισμού: οι κίνδυνοι της εκμετάλλευσής της

7. Η εκμετάλλευση της θρησκευτικής ελευθερίας για να καλυφθούν κρυφά συμφέροντα, όπως π.χ. η ανατροπή της κατεστημένης τάξης, η εξασφάλιση πόρων, ή η διατήρηση της εξουσίας, μπορούν να προκαλέσουν τεράστιες ζημιές στις κοινωνίες. Ο φανατισμός, ο φονταμενταλισμός, οι αντίθετες στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια πρακτικές, δεν είναι δυνατό ποτέ να δικαιολογηθούν και ακόμη λιγότερο να σημειώνονται στο όνομα της θρησκείας. Η ομολογία μιας θρησκευτικής πίστης δεν μπορεί να καταστεί αντικείμενο εκμετάλλευσης ούτε να επιβληθεί με τη βία. Θα πρέπει λοιπόν τα Κράτη και οι διάφορες κοινότητες των ανθρώπων να μην ξεχνούν ποτέ πως η θρησκευτική ελευθερία αποτελεί προϋπόθεση για την αναζήτηση της αλήθειας και ότι αυτή δεν επιβάλλεται με τη βία, αλλά με «τη δύναμη της ίδιας της αλήθειας».^x Υπό αυτήν την έννοια, η θρησκεία είναι δύναμηθετική και προωθητική για την οικοδόμηση της πολιτιστικής και πολιτικής κοινωνίας.

Πώς μπορούμε να αρνηθούμε τη συμβολή των μεγάλων θρησκειών του κόσμου στην ανάπτυξη του πολιτισμού; Η ειλικρινής αναζήτηση του Θεού προκάλεσε μεγαλύτερο σεβασμό προς την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Οι χριστιανικές κοινότητες, με την παρακαταθήκη των αξιών και των αρχών τους, συνέβαλαν αποφασιστικά στη συνειδητοποίηση των ατόμων και των λαών για την ταυτότητα και την αξία τους, καθώς επίσης και στην κατάκτηση των δημοκρατικών θεσμών και στην αναγνώριση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των αντίστοιχων καθηκόντων του. Αλλά και σήμερα, οι χριστιανοί, μέσα σε μια όλο και περισσότερο παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, καλούνται, όχι μόνο με μια υπεύθυνη κοινωνική, οικονομική και πολιτική δέσμευση, αλλά και με τη μαρτυρία της αγάπης και της πίστης τους, να προσφέρουν την πολύτιμη συμβολή τους στο επίπονο και συνάμα ενθουσιαστικό έργο για την εδραίωση της δικαιοσύνης, την ολοκληρωμένη ανθρώπινη πρόοδο και την σωστή διευθέτηση των ανθρωπίνων πραγματικοτήτων. Ο αποκλεισμός της θρησκείας από τη δημόσια ζωή, αφαιρεί από αυτήν ένα ζωτικό χώρο που είναι ανοικτός στην υπερβατικότητα. Χωρίς την πρωταρχική αυτή εμπειρία, αποβαίνει δύσκολο να κατευθυνθούν οι κοινωνίες προς οικουμενικές ηθικές αρχές και να καθοριστούν εθνικές και διεθνείς κανόνες με τους οποίους οι θεμελιώδεις αρχές και ελευθερίες να μπορούν να αναγνωρίζονται και να εφαρμόζονται πλήρως, όπως καθορίζουν οι στόχοι –δυστυχώς ακόμη παραμελημένοι ή αμφισβητούμενοι– τηςΠαγκόσμιας Διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου του 1948.

Ένα ζήτημα δικαιοσύνης και πολιτισμού: ο φονταμενταλισμός και η εχθρότητα προς τους πιστεύοντες ζημιώνουν τη θετική λαϊκότητα των Κρατών

8. Η ίδια αποφασιστικότητα με την οποία καταδικάστηκαν όλες οι μορφές φανατισμού και θρησκευτικού φονταμενταλισμού, θα πρέπει να διαπνέει και την αντίθεση σε όλες τις μορφές εχθρότητας ενάντια στην θρησκεία που περιορίζουν το δημόσιο ρόλο των πιστών στην κοινωνική και πολιτική ζωή.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός και ο λαϊκισμός είναι σαφείς και ακραίες μορφές άρνησης του νόμιμου πλουραλισμού και της αρχής της λαϊκότητας.. Η κοινωνία που θέλει να επιβάλει, η αντίθετα να αρνηθεί τη θρησκεία, με τη βία, είναι άδικη απέναντι στο πρόσωπο του Θεού, αλλά και απέναντι στον εαυτό της. Ο Θεός καλεί κοντά του την ανθρωπότητα με ένα σχέδιο αγάπης το οποίο, ενώ εμπλέκει όλη την προσωπικότητα του ανθρώπου στην φυσική και πνευματική της διάσταση, ζητεί από αυτήν να ανταποκριθεί σ΄αυτό με όρους ελευθερίας και υπευθυνότητας, με όλη την καρδιά και με όλο το είναι της, ατομικό και κοινοτικό. Και η κοινωνία λοιπόν, ως έκφραση της ανθρώπινης προσωπικότητας και του συνόλου των συστατικών διαστάσεών της, πρέπει να ζει και να οργανώνεται με τρόπο που να της διευκολύνει το άνοιγμα στην υπερβατικότητα. Γι΄αυτό ακριβώς, οι νόμοι και οι θεσμοί μιας κοινωνίας δεν μπορούν να διαμορφώνονται αγνοώντας τη θρησκευτική διάσταση των πολιτών ή με τρόπο που να παραμελείται παντελώς. Οι νόμοι και οι θεσμοί πρέπει να αντιστοιχούν στο ύψος –μέσω του δημοκρατικού έργου των συνειδητοποιημένων για την υψηλή κλήση τους πολιτών– του ανθρώπινου όντος, για να μπορούν να το βοηθούν στην θρησκευτική του διάσταση. Και επειδή η τελευταία δεν είναι δημιούργημα του Κράτους, δεν μπορεί να αλλοιωθεί από αυτό. Θα πρέπει μάλλον το Κράτος να αναγνωρίζει και να σέβεται τη διάσταση αυτή.Πράγματι, και οι δυο, καθιστούν απόλυτη μια μειωτική και μερική θεώρηση της ανθρώπινης προσωπικότητας, ευνοώντας, στην πρώτη περίπτωση, μορφές θρησκευτικού ολοκληρωτισμού και στη δεύτερη, μορφές ορθολογισμού

Οι νομικές διατάξεις όλων των επιπέδων, εθνικού και διεθνούς, όταν συναινούν ή ανέχονται τον θρησκευτικό ή αντιθρησκευτικό φανατισμό, προδίδουν την ίδια την αποστολή τους που συνίσταται στο να προστατεύουν και να προωθούν τη δικαιοσύνη και το δικαίωμα του καθένα. Αυτές οι πραγματικότητες δεν μπορούν να γίνονται λεία της αυθαιρεσίας του νομοθέτη ή της πλειοψηφίας, διότι, καθώς δίδασκε ήδη ο Κικέρωνας, η δικαιοσύνη συνίσταται σε κάτι περισσότερο από μια απλή παραγωγική πράξη του νόμου κα της εφαρμογής του. Η δικαιοσύνη περιλαμβάνει την αναγνώριση της αξιοπρέπειας του καθένα,^xi η οποία, χωρίς θρησκευτική ελευθερία, εγγυημένη και βιωμένη στην ουσία της, αποδεικνύεται ακρωτηριασμένη και προσβεβλημένη, εκτεθειμένη στον κίνδυνο να υποστεί την κυριαρχία των ειδώλων, των σχετικών αγαθών που μετατράπηκαν σε απόλυτα. Όλα αυτά εκθέτουν την κοινωνία στον κίνδυνο πολιτικών και ιδεολογικών ολοκληρωτισμών, οι οποίοι δίνουν έμφαση στην εξουσία του δημοσίου, ενώ ευτελίζονται ή περιορίζονται, σχεδόν ως ανταγωνίστριες, η ελευθερία της συνείδησης, των ιδεών και της θρησκείας.

Διάλογος μεταξύ πολιτικών και θρησκευτικών θεσμών

9. Η παρακαταθήκη αρχών και αξιών που εκφράζονται από μια αυθεντική θρησκευτικότητα, είναι ένας πλούτος για τους λαούς και το ήθος τους. Αυτή μιλά άμεσα στη συνείδηση και στη λογική των ανδρών και των γυναικών, υπενθυμίζει την επιτακτικότητα της ηθικής μεταστροφής, προκαλεί την καλλιέργεια της πρακτικής των αρετών και το πλησίασμα του ενός προς τον άλλο με αγάπη, σε ένδειξη της αδελφοσύνης, ως μέλη της μεγάλης οικογένειας των ανθρώπων.^xii

Με σεβασμό για τη θετική λαϊκότητα των κρατικών θεσμών, η δημόσια διάσταση της θρησκείας πρέπει να αναγνωρίζεται πάντοτε. Προς το σκοπό αυτό, έχει ύψιστη σημασία ο υγιής διάλογος μεταξύ των πολιτικών και θρησκευτικών θεσμών για την ολοκληρωμένη πρόοδο της ανθρώπινης προσωπικότητας και της αρμονίας της κοινωνίας.

Να ζούμε «εν αγάπη και αληθεία»

10. Στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο που χαρακτηρίζεται από πολυεθνικές και πολυομολογιακές κοινωνίες, οι μεγάλες θρησκείες μπορούν να αποτελέσουν σπουδαίο παράγοντα ενότητας και ειρήνης για την ανθρώπινη οικογένεια. Με βάση τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις και τη λογική αναζήτηση του κοινού καλού, οι οπαδοί των θρησκειών καλούνται να ζήσουν με υπευθυνότητα τη δέσμευσή τους, μέσα σε ένα περιβάλλον θρησκευτικής ελευθερίας. Στις διάφορες θρησκευτικές κουλτούρες, ενώ θα πρέπει να απορρίπτεται κάθε τι που είναι ενάντιο στην αξιοπρέπεια του άνδρα και της γυναίκας, αντίθετα, είναι ανάγκη να διαφυλάσσεται ως θησαυρός, οτιδήποτε αποδεικνύεται θετικό για την κοινωνική συμβίωση.

Ο δημόσιος χώρος τον οποίο η διεθνής κοινότητα διαθέτει για τις θρησκείες και για την πρότασή τους της «καλής ζωής», βοηθάει στην ανάδειξη ενός κοινού μέτρου αλήθειας και καλού, καθώς επίσης και μιας ηθικής συναίνεσης, που είναι θεμελιώδης για μια δίκαιη και ειρηνική συμβίωση. Οι Αρχηγοί των μεγάλων θρησκειών, με το ρόλο, την επιρροή και το κύρος τους στις κοινότητές τους, είναι οι πρώτοι που καλούνται σε αμοιβαίο σεβασμό και διάλογο.

Από την άλλη πλευρά, οι χριστιανοί, παρακινούνται από την ίδια την πίστη τους στον Θεό, Πατέρα του Κυρίου Ιησού Χριστού, να ζουν ως αδέλφια που συναντιούνται στην Εκκλησία, και συνεργάζονται στην οικοδόμηση ενός κόσμου όπου τα άτομα και οι λαοί «δεν θα προξενούν στους άλλους βλάβη ούτε κακό(…), γιατί η γνώση του Κυρίου τη χώρα θα σκεπάζει όπως σκεπάζουν τα νερά τη θάλασσα» (Ησ.11,9).

Διάλογος ως από κοινού αναζήτηση

11. Για την Εκκλησία, ο διάλογος μεταξύ οπαδών των διαφόρων θρησκειών, αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο συνεργασίας με όλες τις θρησκευτικές κοινότητες για το κοινό καλό. Η ίδια η Εκκλησία δεν απορρίπτει τίποτε από ό,τι είναι αληθινό και άγιο στις διάφορες θρησκείες. «Εξετάζει με ειλικρινή σεβασμό τους τρόπους δράσης και ζωής, τους κανόνες και τις διδασκαλίες, οι οποίες αν και σε πολλά σημεία διαφέρουν από αυτά που η Εκκλησία πιστεύει και προτείνει, ωστόσο, όχι σπάνια, αντανακλούν μιαν αχτίδα της αλήθειας που φωτίζει όλους τους ανθρώπους».^xiii

Ο δρόμος που ενδείκνυται δεν είναι ο σχετικισμός ή ο θρησκευτικός συγκρητισμός. Η Εκκλησία πράγματι, «αναγγέλλει και υποχρεούται να αναγγέλλει τον Χριστό που είναι «η οδός, η αλήθεια και η ζωή» (Ιω. 14,6), στον οποίο οι άνθρωποι οφείλουν να βρουν την πληρότητα της θρησκευτικής ζωής και στον οποίο ο Θεός συμφιλίωσε με τον εαυτό του όλα τα πράγματα».^xivxv Παρόλα αυτά, τούτο δεν αποκλείει το διάλογο και την κοινή αναζήτηση της αλήθειας σε διάφορους ζωτικούς τομείς, αφού, καθώς δηλώνει μια έκφραση που συχνά χρησιμοποιούσε ο Άγιος Θωμάς ο Ακινάτης, «κάθε αλήθεια, από οποιονδήποτε και αν λέγεται, προέρχεται από το Άγιο Πνεύμα».

Το 2011, τελείται η 25^η επέτειος της Παγκόσμιας Ημέρας προσευχής για την ειρήνη,που εγκαινιάστηκε στην Ασίζη το 1986 από τον αείμνηστο Ιωάννη Παύλο Β΄. Με την ευκαιρία εκείνη, οι Αρχηγοί των μεγάλων θρησκειών του κόσμου, επιβεβαίωσαν ότι η θρησκεία είναι παράγοντας ένωσης και ειρήνης και όχι διαιρέσεων και συγκρούσεων. Η ανάμνηση της εμπειρίας εκείνης, είναι αιτία ελπίδας για ένα μέλλον όπου όλοι οι πιστοί να αισθάνονται και να γίνονται αυθεντικοί συντελεστές δικαιοσύνης και ειρήνης.

Ηθική αλήθεια στην πολιτική και στην διπλωματία

12. Η πολιτική και η διπλωματία θα πρέπει να εξετάζουν την ηθική και πνευματική παρακαταθήκη που προσφέρουν οι μεγάλες θρησκείες στον κόσμο για να αναγνωρίζουν και να επιβεβαιώνουν αλήθειες, αρχές και αξίες οικουμενικές που δεν μπορούν να αμφισβητηθούν χωρίς ταυτόχρονα να αμφισβητηθεί και η αξιοπρέπεια της ανθρώπινης προσωπικότητας. Αλλά τι σημαίνει, με όρους πρακτικούς, να προωθήσουμε την ηθική αλήθεια στον κόσμο της πολιτικής και της διπλωματίας; Σημαίνει να δρας με τρόπο υπεύθυνο με βάση την αντικειμενική και ολοκληρωμένη γνώση των γεγονότων. Σημαίνει να αποδομείς πολιτικές ιδεολογίες που παραγκωνίζουν την αλήθεια και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ευνοούν την προώθηση ψευδοαξιών υπό το πρόσχημα της ειρήνης, της ανάπτυξης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σημαίνει να τηρείς και να ευνοείς μια σταθερή δέσμευση, οι ηθικοί νόμοι να θεμελιώνονται στις αρχές του φυσικού νόμου.^xviΌλα αυτά είναι αναγκαία και συναφή με τον σεβασμό της αξιοπρέπειας και της αξίας του ανθρώπου που επιβεβαιώθηκε από τους Λαούς της γης στον Χάρτη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών του 1945, ο οποίος εκθέτει παγκόσμιες ηθικές αξίες και αρχές αναφοράς για τους κανόνες, τους θεσμούς, τα συστήματα συμβίωσης σε επίπεδο εθνικό και διεθνές.

Πέραν του μίσους και της μισαλλοδοξίας

13. Παρά τα διδάγματα της ιστορίας και τις προσπάθειες των Κρατών, των διεθνών Οργανισμών σε παγκόσμιο και τοπικό επίπεδο, των μη Κυβερνητικών οργανώσεων και όλων των ανδρών και γυναικών καλής θέλησης που αναλώνονται καθημερινά για την υπεράσπιση των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών, ακόμη και σήμερα καταγράφονται διωγμοί, διακρίσεις, πράξεις βίας, και μισαλλοδοξίας, στο όνομα της θρησκείας. Ιδιαίτερα στην Ασία και στην Αφρική, τα συχνότερα θύματα είναι τα μέλη των θρησκευτικών μειονοτήτων, τα οποία εμποδίζονται να εκφράζουν ελεύθερα τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις ή να τις αλλάζουν, μέσω εκφοβισμών και παραβιάσεων των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών, αλλά και ουσιωδών αγαθών, φθάνοντας μέχρι και τη στέρηση της προσωπικής ελευθερίας και της ίδιας της ζωής.

Υπάρχουν κατόπιν, όπως ήδη ανέφερα, πιο εκλεπτυσμένες μορφές εχθρότητας ενάντια στη θρησκεία, οι οποίες, στις Δυτικές Χώρες εκφράζονται ενίοτε με την άρνηση της ιστορίας και των θρησκευτικών συμβόλων στα οποία αντανακλώνται η ταυτότητα και η κουλτούρα της πλειονότητας των πολιτών. Αυτές υποθάλπουν συχνά το μίσος και την προκατάληψη και δεν συνάδουν με μια ήρεμη και ισορροπημένη θεώρηση του πλουραλισμού και της λαϊκότητας των θεσμών, χωρίς να υπολογίζεται ότι οι νέες γενεές κινδυνεύουν να χάσουν την επαφή τους με την πολύτιμη πνευματική παρακαταθήκη των Χωρών τους.

Η προστασία της θρησκείας περνά μέσα από την προστασία των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των θρησκευτικών κοινοτήτων. Οι Αρχηγοί των μεγάλων θρησκειών του κόσμου και οι Υπεύθυνοι των Εθνών, ας ανανεώσουν λοιπόν τη δέσμευσή τους για την προώθηση και την προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας, ιδιαίτερα την προστασία των θρησκευτικών μειονοτήτων, οι οποίες δεν συνιστούν απειλή κατά της ταυτότητας της πλειονότητας, αλλά αντίθετα ευκαιρία για διάλογο και αμοιβαίο πολιτιστικό εμπλουτισμό. Η προστασία των μειονοτήτων αυτών, αντιπροσωπεύει τον ιδανικό τρόπο για να εδραιωθεί το πνεύμα συγκατάβασης, ανοίγματος και αμοιβαιότητας με το οποίο προστατεύονται τα θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες σε όλους τους τομείς και τις περιοχές του κόσμου.

Θρησκευτική ελευθερία στον κόσμο

14. Απευθύνομαι τέλος στις χριστιανικές κοινότητες που υποφέρουν από διωγμούς, διακρίσεις, πράξεις βίας και μισαλλοδοξίας, ιδιαίτερα στην Ασία, στην Αφρική, στη Μέση Ανατολή και ειδικά στους Αγίους Τόπους που είναι επιλεγμένοι και ευλογημένοι από τον Θεό. Ανανεώνοντας την πατρική στοργή μου και διαβεβαιώνοντάς τες ότι προσεύχομαι πάντοτε γι΄αυτές, ζητώ από όλους τους υπεύθυνους να προβούν άμεσα σε κατάλληλες ενέργειες που να βάζουν τέλος σε κάθε κακομεταχείριση των χριστιανών που κατοικούν στις περιοχές αυτές. Ας μπορέσουν οι μαθητές του Χριστού, εμπρός στις παρούσες συμφορές, να μη χάνουν το θάρρος τους, διότι η μαρτυρία του Ευαγγελίου είναι και θα είναι σημείο αντιλεγόμενο.

Ας μελετήσουμε στα βάθη της καρδιάς μας τα λόγια του Κυρίου Ιησού Χριστού «Μακάριοι όσοι θλίβονται, γιατί αυτοί θα παρηγορηθούν (…). Μακάριοι όσοι πεινούν και διψούν για δικαιοσύνη, γιατί ο Θεός θα ικανοποιήσει την επιθυμία τους (…). Μακάριοι είστε όταν σας χλευάσουν και σας καταδιώξουν και σας κακολογήσουν με κάθε ψεύτικη κατηγορία εξαιτίας μου. Να αισθάνεστε χαρά και αγαλλίαση, γιατί θ΄ανταμειφθείτε με το παραπάνω στους ουρανούς» (Μτ.5,4-12). Ας ανανεώσουμε λοιπόν «τη δέσμευση που έχουμε αναλάβει για επιείκεια και συγχώρηση που επικαλούμαστε από τον Θεό στο «Πάτερ Ημών», αφού εμείς έχουμε θέσει τον όρο και το μέτρο της ευσπλαχνίας που ζητούμε. Πράγματι προσευχόμαστε ως εξής: «Άφες ημίν τα οφειλήματα ημών, ως και ημείς αφίεμεν τοις οφειλέταις ημών» (Μτ. 6,12).^xvii

Η βία δεν αντιμετωπίζεται με τη βία. Οι κραυγές του πόνου μας ας συνοδεύονται πάντοτε με την πίστη, την ελπίδα και τη μαρτυρία αγάπης του Θεού. Εκφράζω επίσης την ευχή μου, ώστε στη Δύση, ειδικά στην Ευρώπη, να σταματήσουν η εχθρότητα και οι προκαταλήψεις κατά των χριστιανών για το γεγονός ότι αυτοί θέλουν να προσανατολίζουν τη ζωή τους με τρόπο συνεπή προς τις αξίες και τις αρχές που εκφράζει το Ευαγγέλιο. Ας θελήσει μάλλον η Ευρώπη να συμφιλιωθεί με τις χριστιανικές της ρίζες, που είναι θεμελιώδεις για να μπορέσει να κατανοήσει το ρόλο που είχε, έχει και θέλει να έχει στην ιστορία. Έτσι, θα μπορέσει επίσης να απολαύσει τη δικαιοσύνη, την ομόνοια και την ειρήνη, καλλιεργώντας έναν ειλικρινή διάλογο με όλους τους λαούς.

Θρησκευτική ελευθερία, οδός για την ειρήνη

15. Ο κόσμος έχει ανάγκη από τον Θεό. Έχει ανάγκη από ηθικές και πνευματικές αξίες παγκόσμιες και αποδεκτές από όλους και η θρησκεία μπορεί να προσφέρει πολύτιμη συμβολή στην αναζήτησή τους, για την οικοδόμηση μιας δίκαιης και ειρηνικής κοινωνικής τάξης, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο.

Η ειρήνη είναι ένα δώρο του Θεού και ταυτόχρονα ένα σχέδιο προς υλοποίηση, το οποίο δεν μπορεί ποτέ να ολοκληρωθεί ολότελα. Μια κοινωνία συμφιλιωμένη με τον Θεό είναι πιο κοντά στην ειρήνη, η οποία, δεν συνίσταται απλά στην απουσία πολέμων, ούτε είναι καθαρός καρπός της στρατιωτικής και οικονομικής υπερίσχυσης, και ακόμη λιγότερο αποτέλεσμα απατηλών τεχνασμάτων ή ικανών χειρισμών. Αντίθετα, η ειρήνη είναι αποτέλεσμα μιας διαδικασίας κάθαρσης και πολιτιστικής, ηθικής και πνευματικής εξύψωσης κάθε ατόμου και λαού, στο οποίο η ανθρώπινη αξιοπρέπεια γίνεται απόλυτα σεβαστή. Προσκαλώ όλους όσους επιθυμούν να γίνουν συντελεστές ειρήνης και προπάντων τους νέους, να αφουγκραστούν την εσωτερική φωνή τους για να βρουν στο Θεό τη σταθερή αναφορά τους προς κατάκτηση μιας αυθεντικής ελευθερίας και την ανεξάντλητη δύναμη για να κατευθύνουν τον κόσμο με ένα νέο πνεύμα, ικανό να μην επαναλάβει τα λάθη του παρελθόντος. Καθώς διδάσκει ο δούλος του Θεού Παύλος 6^οςστου οποίου τη σοφία και διορατικότητα οφείλεται η σύσταση της Παγκόσμιας Ημέρας της Ειρήνης: «Απαιτείται πριν απ’ όλα να δώσουμε για την ειρήνη άλλα όπλα και όχι αυτά που προορίζονται να σκοτώσουν και να αφανίσουν την ανθρωπότητα. Απαιτούνται, πάνω από όλα, ηθικά όπλα που δίνουν δύναμη και κύρος στο διεθνές δίκαιο. Και τα πρώτα από αυτά είναι τα όπλα για την τήρηση των συμφωνιών».^xviii Η θρησκευτική ελευθερία είναι ένα αυθεντικό όπλο ειρήνης με ιστορική και προφητική αποστολή. Αυτή πράγματι, κάνει να καρποφορήσουν τα πιο βαθιά και ποιοτικά χαρακτηριστικά και οι ιδιότητες της ανθρώπινης προσωπικότητας, ικανές να αλλάξουν και να κάνουν καλύτερο τον κόσμο. Αυτή επιτρέπει να τρέφουμε την ελπίδα για ένα μέλλον δικαιοσύνης και ειρήνης ακόμα και εμπρός στις σοβαρές αδικίες και στις υλικές και ηθικές αθλιότητες. Είθε όλοι οι άνθρωποι και οι κοινωνίες σε κάθε επίπεδο και σε κάθε σημείο της Γης να μπορέσουν σύντομα να απολαύσουν την θρησκευτική ελευθερία, ως οδό για την ειρήνη.

Από το Βατικανό, 8 Δεκεμβρίου 2010

Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ’

 

---

i Βλ. Βενέδικτος 16^ος, Εγκ. Επιστ. Η αγάπη εν αληθεία, 29.55-57