Μήνυμα του Αγίου Πατέρα
52η Παγκόσμια Ημέρα των Μέσων Κοινωνικής Επικοινωνίας
«Η αλήθεια θα σας ελευθερώσει» (Ιω. 9,32)
Ψευδείς Ειδήσεις (Fake news) και δημοσιογραφία ειρήνης
Αγαπητοί αδελφοί και αδελφές, στο σχέδιο του Θεού, η ανθρώπινη επικοινωνία είναι ένας ουσιαστικός τρόπος για να είμαστε σε κοινωνία μεταξύ μας. Το ανθρώπινο ον, εικόνα και ομοίωση του Δημιουργού, είναι σε θέση να εκφράσει και να μοιραστεί το αληθινό, το καλό, το ωραίο. Μπορεί να διηγηθεί την εμπειρία του από τη ζωή του και τον κόσμο, και έτσι να εμπλουτίσει τη μνήμη και να κατανοήσει τα γεγονότα. Αλλά ο άνθρωπος, αν ακολουθεί τον αλαζονικό εγωισμό του, μπορεί να κάνει μια στρεβλή χρήση ακόμη και της ικανότητάς του να επικοινωνεί, καθώς αποδεικνύουν από την αρχή τα βιβλικά επεισόδια του Κάιν και του Άβελ και του Πύργου της Βαβέλ (βλ. Γεν. 4,1-16. 11,1-9). Η αλλοίωση της αλήθειας είναι το τυπικό σύμπτωμα αυτής της διαστρέβλωσης, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο.
Αντίθετα, με την πιστότητα στη λογική του Θεού, η επικοινωνία γίνεται ο χώρος για να εκφράσει κάποιος την υπευθυνότητά του στην αναζήτηση της αλήθειας και στην οικοδόμηση του καλού. Σήμερα, μέσα σε ένα ολοένα και πιο ταχύ πλαίσιο επικοινωνίας και στο εσωτερικό ενός ψηφιακού συστήματος, παρακολουθούμε το φαινόμενο των «ψευδών ειδήσεων», τις ονομαζόμενες fake news: το φαινόμενο αυτό μας καλεί να το μελετήσουμε, και αυτό επίσης μου υπαγόρευσε να αφιερώσω το παρόν μήνυμα στο θέμα της αλήθειας, όπως ήδη έχουν κάνει περισσότερες φορές οι προκάτοχοί μου ξεκινώντας από τον Παύλο 6ο (βλ. Μήνυμα 1972: «Τα μέσα κοινωνικής επικοινωνίας στην υπηρεσία της αλήθειας»). Θα ήθελα με αυτό τον τρόπο να προσφέρω τη συμβολή μου στην κοινή δέσμευση να προλάβουμε τη διάδοση των ψευδών ειδήσεων και να ανακαλύψουμε ξανά την αξία του δημοσιογραφικού επαγγέλματος και την προσωπική ευθύνη του καθενός στην επικοινωνία της αλήθειας.
- Τι το ψευδές υπάρχει στις «ψευδείς ειδήσεις»;
Fake news είναι ένας όρος αμφιλεγόμενος και αντικείμενο δημόσιας συζήτησης. Γενικά αφορά την διασπορά παραπληροφόρησης διαδικτυακά (on line) ή στα παραδοσιακά Μέσα. Με αυτή την έκφραση αναφερόμαστε λοιπόν σε αθεμελίωτες πληροφορίες, βασισμένες πάνω σε ανύπαρκτα δεδομένα, ή διαστρεβλωμένες, που σκοπεύουν να εξαπατήσουν και μάλιστα να χειραγωγήσουν τον αναγνώστη. Η διάδοσή τους μπορεί να ανταποκρίνεται σε ηθελημένους σκοπούς, να επηρεάζει τις πολιτικές επιλογές και να ευνοεί οικονομικά συμφέροντα.
Η αποτελεσματικότητα των fake news (ψευδών ειδήσεων), οφείλεται κατά πρώτον στην μιμητική τους φύση, δηλαδή στην ικανότητα να εμφανίζονται αληθοφανείς. Κατά δεύτερον, αυτές οι ειδήσεις, ψευδείς αλλά πιθανές, είναι παραπειστικές, υπό την έννοια ότι είναι ικανές να προσελκύσουν την προσοχή των αποδεκτών, χρησιμοποιώντας ως μοχλούς στερεότυπα και προκαταλήψεις που είναι διαδεδομένες μέσα σε έναν κοινωνικό ιστό, εκμεταλλευόμενες συναισθήματα που εύκολα και άμεσα διεγείρονται, όπως το άγχος, η περιφρόνηση, η οργή και η ματαίωση. Η διάδοσή τους μπορεί να υπολογίζει πάνω σε μια χειραγώγηση της χρήσης των social network (κοινωνικά δίκτυα) και στις λογικές που εγγυώνται τη λειτουργία τους: Με αυτό τον τρόπο, το περιεχόμενό τους, παρότι στερείται τεκμηρίωσης, αποκτά τέτοια δημοσιότητα, που ακόμη και επίσημες διαψεύσεις, δύσκολα κατορθώνουν να περιορίσουν τη ζημιά.
Η δυσκολία να αποκαλυφθούν και να εξαλειφθούν οι ψευδείς ειδήσεις, οφείλεται στο γεγονός ότι συχνά τα πρόσωπα αλληλεπιδρούν στο εσωτερικό ομοιογενών ψηφιακών περιβαλλόντων, ανεπηρέαστα από διαφορετικές οπτικές και απόψεις. Η έκβαση αυτής της λογικής της παραπληροφόρησης είναι ότι, αντί να έχουμε μια υγιή αντιπαραβολή με άλλες πηγές πληροφόρησης, πράγμα που θα μπορούσε να θέσει υπό αμφισβήτηση τις προκαταλήψεις και να ανοίξει έναν εποικοδομητικό διάλογο, υπάρχει ο κίνδυνος κάποιοι άθελά τους να γίνουν ακούσιοι πρωταγωνιστές στη διάδοση μεροληπτικών και αθεμελίωτων απόψεων. Το δράμα της παραπληροφόρησης είναι η δυσφήμιση του άλλου, η παρουσίασή του ως εχθρό, μέχρι και η δαιμονοποίησή του, κάτι που μπορεί να υποκινήσει συγκρούσεις. Έτσι, οι ψευδείς ειδήσεις φανερώνουν ψυχικές συμπεριφορές ταυτόχρονα μη ανεκτικές και υπερευαίσθητες, με μοναδικό αποτέλεσμα να κινδυνεύουν να διαδοθούν η αλαζονεία και το μίσος. Σε αυτό, σε τελευταία ανάλυση, οδηγεί το ψεύδος.
- Πώς μπορούμε να τις αναγνωρίσουμε;
Κανείς από εμάς δεν μπορεί να εξαιρεθεί από την ευθύνη να αντισταθεί σε αυτά τα ψεύδη. Το εγχείρημα δεν είναι εύκολο, διότι η παραπληροφόρηση συχνά βασίζεται πάνω σε λόγια ποικιλόχρωμα, ηθελημένα ασαφή και επιμελώς απατηλά, και μερικές φορές χρησιμοποιεί εκλεπτυσμένους μηχανισμούς. Γι’ αυτό είναι αξιέπαινες οι εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες που μας επιτρέπουν να μάθουμε πώς να διαβάζουμε και να αξιολογούμε το επικοινωνιακό πλαίσιο, και έτσι διδάσκουν να μην γίνουμε ασυναίσθητοι προπαγανδιστές παραπληροφόρησης, αλλά παράγοντες της αποκάλυψής της.
Είναι εξίσου αξιέπαινες οι θεσμικές και νομικές πρωτοβουλίες που στοχεύουν στο να ορίσουν κανόνες για την αναχαίτιση του φαινομένου, όπως αυτές που αναλήφθηκαν από εταιρίες τεχνολογίας και μέσων ενημέρωσης, που είναι ικανές να καθορίσουν νέα κριτήρια για την επαλήθευση των προσωπικών ταυτοτήτων που καλύπτονται πίσω από εκατομμύρια ψηφιακά προφίλ. Αλλά η πρόληψη και η αναγνώριση των μηχανισμών της παραπληροφόρησης απαιτούν και μια βαθιά και προσεκτική διάκριση. Πράγματι, πρέπει να ξεσκεπάσουμε αυτό που θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως «λογική του φιδιού», ικανού να μεταμφιεστεί και να δαγκώσει σε οποιοδήποτε χρόνο και τόπο. Πρόκειται για τη στρατηγική που χρησιμοποιείται από το «πανούργο φίδι», για το οποίο μιλάει το Βιβλίο της Γένεσης, το οποίο, στην αρχή της ανθρωπότητας, κατέστη δεξιοτέχνης των πρώτων «fake news» (βλ. Γεν. 3,1-15), που προκάλεσε τις τραγικές συνέπειες της αμαρτίας, και που κατόπιν πήραν συγκεκριμένη μορφή στην πρώτη αδελφοκτονία (βλ. Γεν. 4) και σε άλλες αναρίθμητες μορφές του κακού ενάντια στον Θεό, τον πλησίον, την κοινωνία, τη δημιουργία. Η στρατηγική αυτού του επιδέξιου «πατέρα του ψεύδους» (Γεν. 8,44) είναι ακριβώς η μίμηση, μια υφέρπουσα και επικίνδυνη αποπλάνηση που εισδύει στην καρδιά του ανθρώπου με ψευδή και δελεαστικά επιχειρήματα. Στην διήγηση της προπατορικής αμαρτίας ο διάβολος, – υπό μορφή φιδιού – πλησιάζει τη γυναίκα προφασιζόμενος ότι είναι φίλος, και αρχίζει τον διάλογο με μια δήλωση αληθινή αλλά μόνο εν μέρει: «Είναι αλήθεια ότι ο Θεός είπε: “Δεν πρέπει να φάτε από κανένα δένδρο του παραδείσου”;» (Γεν.3,1). Αυτό που ο Θεός είχε πει στον Αδάμ δεν ήταν στην πραγματικότητα να μη φάνε από κανένα δένδρο, αλλά μόνο από ένα δένδρο: «Από το δένδρο της γνώσης του καλού και του κακού δεν πρέπει να φας» (Γεν. 2,17). Η γυναίκα, διορθώνει, απαντώντας σε αυτό που επισημαίνει το φίδι, αλλά σαγηνεύεται από την πρόκλησή του: «από τον καρπό του δένδρου που είναι στη μέση του παραδείσου ο Θεός μας διέταξε να μη φάμε και να μην το αγγίξουμε για να μην πεθάνουμε» (Γεν. 3,2). Στην απάντησή της αυτή υφέρπουν όροι τυπολατρικοί και απαισιόδοξοι: παρέχοντας αξιοπιστία στον πλαστογράφο, και αφήνοντας τον εαυτό της να παρασυρθεί από την παραποίηση των γεγονότων, η γυναίκα παραπλανάται. Έτσι, καταρχάς, στρέφει την προσοχή της στον καθησυχασμό: «Εξάπαντος δεν θα πεθάνετε» (στιχ. 4). Κατόπιν, η αποδόμηση λαβαίνει από τον διάβολο μια πειστική όψη: «Ο Θεός γνωρίζει ότι, όταν φάτε απ’ αυτό, θα ανοιχτούν τα μάτια σας και θα γίνετε σαν τον Θεό, γνωρίζοντας το καλό και το κακό» (στιχ. 5). Τελικά, φτάνει στο σημείο να δυσφημεί στη γυναίκα την πατρική σύσταση του Θεού, που αποσκοπούσε στο καλό, για να ακολουθήσει το ελκυστικό δόλωμα του εχθρού: «Η γυναίκα είδε ότι το δένδρο ήταν καλό για τροφή, ευχάριστο στην όψη και επιθυμητό για την απόκτηση της γνώσης» (στιχ. 6).
Αυτό το βιβλικό επεισόδιο φανερώνει λοιπόν ένα ουσιαστικό γεγονός για το θέμα μας: καμιά παραπληροφόρηση δεν είναι αβλαβής. Απεναντίας, το να εμπιστευτείς αυτό που είναι ψευδές, παράγει συνέπειες καταστροφικές. Ακόμη και μια φαινομενικά μικρή στρέβλωση της αλήθειας, μπορεί να έχει επικίνδυνα αποτελέσματα. Διακυβεύεται η αξιοπιστία μας. Οι ψευδείς ειδήσεις (fake news) συχνά αποκτούν τις ιδιότητες του ιού, δηλαδή διαδίδονται τόσο γρήγορα που δύσκολα αναχαιτίζονται, όχι εξαιτίας της λογικής της κοινοποίησης που χαρακτηρίζει τα κοινωνικά μέσα (social media), αλλά λόγω της μεγάλης επίδρασης που έχουν στην ακόρεστη και εύκολα διεγειρόμενη απληστία του ανθρώπου. Τα ίδια τα οικονομικά και καιροσκοπικά κίνητρα της παραπληροφόρησης έχουν τη ρίζα τους στη δίψα για εξουσία, για πλουτισμό και για απολαύσεις, που σε τελευταία ανάλυση μας καθιστούν θύματα μιας εξαπάτησης πιο τραγικής από κάθε μεμονωμένη εκδήλωσή της: αυτήν του κακού, που κινείται από ψεύδος σε ψεύδος για να αφαιρέσει την ελευθερία της καρδιάς. Ιδού γιατί, το να εκπαιδεύσεις στην αλήθεια σημαίνει να εκπαιδεύσεις στο να διακρίνεις, να αξιολογείς και να σταθμίζεις τις επιθυμίες και τις τάσεις που εκδηλώνονται μέσα μας, για να μην στερηθούμε το καλό υποκύπτοντας σε κάθε πειρασμό.
- «Η αλήθεια θα σας ελευθερώσει» (Ιω. 8,32)
Η συνεχής μόλυνση από μια απατηλή γλώσσα καταλήγει πράγματι να θολώνει το εσωτερικό του ανθρώπου. Ο Ντοστογιέφσκι έγραψε κάτι αξιοσημείωτο από την άποψη αυτή: «Όποιος λέει ψέματα στον εαυτό του και ακούει τα ψέματά του, φτάνει στο σημείο να μη μπορεί πια να διακρίνει την αλήθεια ούτε μέσα του, ούτε γύρω του, και έτσι αρχίζει να μην τρέφει εκτίμηση ούτε για τον εαυτό του ούτε για τους άλλους. Κατόπιν, επειδή δεν έχει πια εκτίμηση για κανένα, παύει να αγαπά, και τότε, ελλείψει αγάπης, για να αισθανθεί ότι κάτι κάνει και για να εκτονωθεί, επιδίδεται στα πάθη και στις χυδαίες απολαύσεις, και εξαιτίας των ελαττωμάτων του καταλήγει να ζει όπως ένα ζώο. Και όλα αυτά προκαλούνται από τα συνεχή ψέματα στους άλλους και στον εαυτό του» (Οι αδελφοί Καραμαζώφ, ΙΙ, 2).
Πώς λοιπόν να υπερασπιστούμε τον εαυτό μας; Το ριζικότερο αντίδοτο στον ιό του ψεύδους είναι να εξαγνιστούμε από την αλήθεια. Σύμφωνα με τη χριστιανική θεώρηση, η αλήθεια δεν είναι μόνο μια εννοιολογική πραγματικότητα που αφορά την κρίση για τα πράγματα, ορίζοντάς τα αληθινά ή ψευδή. Η αλήθεια δεν συνίσταται μονάχα στο να φέρεις στο φως σκοτεινά πράγματα, στο να «αποκαλύψεις την πραγματικότητα», όπως ο αρχαίος ελληνικός όρος αλήθεια την καθορίζει, (α-ληθές, «μη κρυφό»). Οι σκέψεις αυτές, μας οδηγούν στο να τη μελετήσουμε βαθύτερα. Η αλήθεια έχει να κάνει με το όλον της ζωής. Κατά τη Βίβλο, μέσα στην αλήθεια εμπεριέχονται οι έννοιες της στήριξης, της σταθερότητας, της εμπιστοσύνης, όπως υπονοεί η ρίζα “aman”από την οποία προέρχεται το Αμήντης θείας λατρείας. Η αλήθεια είναι αυτό στο οποίο μπορείς να στηριχθείς για να μην πέσεις. Υπό την έννοια αυτή, που αφορά το πλαίσιο της σχέσης με τον άλλο, ο μοναδικός πραγματικά αξιόπιστος και άξιος εμπιστοσύνης στον οποίο μπορείς να υπολογίζεις, δηλαδή «ο αληθινός», είναι ο ζωντανός Θεός. Ιδού η διαβεβαίωση του Ιησού: «Εγώ είμαι η αλήθεια» (Ιω. 14,6). Ο άνθρωπος λοιπόν ανακαλύπτει και αποκαλύπτει την αλήθεια όταν τη βιώνει μέσα του ως πίστη και αξιοπιστία εκείνου ο οποίος τον αγαπά. Μόνο αυτό ελευθερώνει τον άνθρωπο: «Η αλήθεια θα σας ελευθερώσει» (Ιω. 8,32).
Απελευθέρωση από το ψεύδος και αναζήτηση της σχέσης: ιδού τα δυο συστατικά που δεν μπορούν να λείψουν προκειμένου τα λόγια μας και οι πράξεις μας να είναι αληθινά, αυθεντικά, αξιόπιστα. Για να διακρίνουμε την αλήθεια, είναι ανάγκη να εξετάζουμε βαθιά αυτό που διευκολύνει την κοινωνία με τον άλλο και προωθεί το καλό, και αυτό που, αντίθετα, τείνει να μας απομονώσει, να μας διαιρέσει και να μας φέρει σε αντίθεση με αυτόν. Η αλήθεια, λοιπόν, δεν κερδίζεται πραγματικά όταν επιβάλλεται ως κάτι εξωτερικό, και απρόσωπο. Αντίθετα, πηγάζει μέσα από ελεύθερες σχέσεις και αμοιβαίο διάλογο μεταξύ των προσώπων. Επιπλέον, δεν πρέπει ποτέ να παύουμε να αναζητούμε την αλήθεια, διότι μπορεί πάντοτε κάτι ψευδές να παρεισφρήσει, ακόμη και όταν λέμε αληθινά πράγματα. Μια αψεγάδιαστη επιχειρηματολογία μπορεί πράγματι να στηρίζεται πάνω σε αναμφισβήτητα γεγονότα, αλλά αν χρησιμοποιείται για να πληγώσει τον άλλο και να τον δυσφημίσει στα μάτια των άλλων, όσο σωστή και αν φαίνεται, δεν εμπεριέχει την αλήθεια. Από τους καρπούς μπορούμε να διακρίνουμε την αλήθεια των λόγων: αν διεγείρουν διαμάχη, αν υποθάλπουν διαιρέσεις, αν εμπνέουν παραίτηση ή αν, αντίθετα, οδηγούν σε έναν ενσυνείδητο και ώριμο στοχασμό, σε έναν εποικοδομητικό διάλογο, σε μια επωφελή δραστηριότητα.
- Η ειρήνη είναι η αληθινή είδηση
Το καλύτερο αντίδοτο κατά του ψεύδους δεν είναι οι στρατηγικές αλλά τα πρόσωπα: Πρόσωπα τα οποία, απαλλαγμένα από την απληστία, είναι έτοιμα και πρόθυμα να ακούσουν, και μέσω ενός κοπιαστικού και ειλικρινούς διαλόγου αφήνουν να αναδυθεί η αλήθεια. Πρόσωπα τα οποία, γοητευμένα από το καλό, χρησιμοποιούν με υπευθυνότητα τη γλώσσα. Αν η διέξοδος από την εξάπλωση της παραπληροφόρησης είναι η υπευθυνότητα, εμπλέκεται ιδιαίτερα εν προκειμένω εκείνος ο οποίος, λόγω επαγγελματικού καθήκοντος, έχει την ευθύνη της πληροφόρησης, δηλαδή ο δημοσιογράφος, ο φύλακας των ειδήσεων.
Ο δημοσιογράφος, στη σύγχρονη εποχή, δεν ασκεί μόνο ένα επάγγελμα, αλλά μια αληθινή και καθαυτό αποστολή. Έχει το καθήκον, μέσα στη φρενίτιδα των ειδήσεων και στη δίνη της αποκλειστικότητας, να θυμάται πως στο κέντρο της είδησης δεν είναι η ταχύτητα της μετάδοσής της και ο αντίκτυπος που θα έχει στο ακροατήριο, αλλά τα πρόσωπα. Πληροφορώ σημαίνει διαμορφώνω, κάτι που έχει να κάνει με τη ζωή των προσώπων. Για τον λόγο αυτόν, η ακρίβεια των πηγών και η προστασία της επικοινωνίας είναι πραγματικές διαδικασίες ανάπτυξης του καλού, που δημιουργούν εμπιστοσύνη και ανοίγουν δρόμους κοινωνίας και ειρήνης μεταξύ των ανθρώπων.
Επιθυμώ γι’ αυτό να απευθύνω μια πρόσκληση στους δημοσιογράφους να προωθήσουν μια δημοσιογραφία ειρήνης, και δεν εννοώ μια δημοσιογραφία «καλοκάγαθη, καλοσυνάτη», που αρνείται την ύπαρξη σοβαρών προβλημάτων και χρησιμοποιεί τόνους γλυκανάλατους. Εννοώ, αντίθετα, μια δημοσιογραφία χωρίς προσποιήσεις, εχθρική προς το ψεύδος, χωρίς το κυνήγι αποτελεσματικώνσυνθημάτων και τη χρησιμοποίηση πομπωδών τίτλων. Μια δημοσιογραφία που ασκείται από πρόσωπα για τα πρόσωπα, και βιώνεται ως υπηρεσία προς όλα τα πρόσωπα, ιδιαίτερα προς αυτά – στον κόσμο είναι η πλειονότητα – που δεν έχουν φωνή. Μια δημοσιογραφία που δεν καίει τις ειδήσεις, αλλά στρατεύεται στην αναζήτηση των πραγματικών αιτίων των συγκρούσεων, για να διευκολύνει την κατανόησή τους από τις ρίζες τους, και την υπέρβασή τους διαμέσου της δρομολόγησης ενάρετων διαδικασιών. Μια δημοσιογραφία στρατευμένη να υποδείξει λύσεις εναλλακτικές στην κλιμάκωση της κατακραυγής και της λεκτικής βίας.
Για τον λόγο αυτόν, εμπνεόμενος από μια φραγκισκανή προσευχή, θα μπορούσαμε να απευθυνθούμε στην ίδια την Αλήθεια με αυτά τα λόγια:
Κύριε, κάνε μας όργανα της ειρήνης σου.
Βοήθησέ μας να αναγνωρίζουμε το κακό που παρεισφρέει μέσα σε μια επικοινωνία και δεν οδηγεί σε κοινωνία μεταξύ των ανθρώπων.
Κατάστησέ μας ικανούς να αφαιρούμε το δηλητήριο από τις κρίσεις μας.
Βοήθησέ μας να μιλάμε για τους άλλους ως αδελφούς και αδελφές.
Εσύ είσαι πιστός και άξιος εμπιστοσύνης. Κάνε ώστε τα λόγια μας να είναι σπόροι καλοί για τον κόσμο:
Όπου υπάρχει θόρυβος, κάνε να φροντίζουμε να ακούμε.
Όπου υπάρχει σύγχυση, κάνε να εμπνέουμε αρμονία.
Όπου υπάρχει ασάφεια, κάνε να φέρνουμε σαφήνεια.
Όπου υπάρχει επίδειξη εντυπωσιασμού, κάνε να δείχνουμε μετριοπάθεια.
Όπου υπάρχει επιφανειακότητα, κάνε να θέτουμε αληθινά ερωτηματικά.
Όπου υπάρχει προκατάληψη, κάνε να εμπνέουμε εμπιστοσύνη.
Όπου υπάρχει επιθετικότητα, κάνε να προκαλούμε σεβασμό.
Όπου υπάρχει ψεύδος, κάνε να φέρνουμε την αλήθεια.
Αμήν.
Από το Βατικανό, 24 Ιανουαρίου 2018, μνήμη του αγίου Φραγκίσκου Σαλέσιου.
ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ
Μετάφραση από το πρωτότυπο Ιταλικό κείμενο: Πέτρος Ανδριώτης